Historia sukcesu kawy sięga wielu wieków wstecz i jest ściśle związana ze zmieniającą się historią kultury człowieka.
Pochodzenie nazwy
Mało kto wie, że nazwa „kawa” prawdopodobnie pochodzi, tak jak koniak czy szampan, od nazwy miejsca pochodzenia, czyli praojczyzny rośliny kawy, etiopskiej prowincji Kaffa. We wschodnioafrykańskiej Etiopii, a w szczególności na Wyżynie Abisyńskiej, kawa była przypuszczalnie rozpowszechniona już w 1000 roku naszej ery.
Inna wersja pochodzenia słowa „kawa” mówi o jego źródłach w tureckim określeniu wina, czyli „qavah” lub „kahve”. Jako że spożywanie alkoholu zawsze było dla muzułmanów surowo zabronione, chętnie oddawali się oni konsumpcji kawy, której działanie uważali za podobnie pobudzające jak wino. Po jakimś czasie nazwa wina została przeniesiona na ten popularny czarny napar.
Ze słów „qavah” lub „kahve” rozwinęła się również polska nazwa „kawa”.
Pierwsze wzmianki historyczne
Z całą pewnością krzew kawy istniał od znacznie wcześniejszych czasów, jednak sprzed 1500 roku zachowało się bardzo mało pewnych dowodów używania owoców kawy.
Pierwsza pisemna wzmianka o kawie, autorstwa Ibn-Siny (Awicenny), arabskiego lekarza i filozofa, opisuje środek leczniczy pochodzący z Jemenu o nazwie Bunchum. Pięćset lat później uprawę kawy, czy też ziarno kawy, określano mianem Bunc.
To natchnęło historyków do wysnucia wniosku, że lekarstwo, o którym pisał Awicenna, to właśnie kawa. Faktu, że napar kawowy był w Arabii znany od połowy XV wieku, dowodzi znany arabski rękopis na temat zużycia kawy z roku 1587. Pismo to, pióra Abd-al-Karifa, jest przechowywane w paryskiej Bibliotece Narodowej. Opiera się ono na zaginionych zapisach Araba o imieniu Shihab-ad-Din, które powstały podobno ponad 100 lat wcześniej.
Rozpowszechnienie kawy w świecie arabskim
W połowie XV wieku kawa, pod nazwą „kahva”, rozprzestrzeniła się na całe arabskie mocarstwo, rozpoczynając swą drogę ku sławie od Mekki i Medyny. Kluczową rolę odegrali pielgrzymi, którzy przybywali do świętych miejsc w Mekce i zapewne tam poznawali nowy napój.
W roku 1510 ziarna kawy dotarły do Kairu i już wkrótce stały się powodem konfliktu na temat pożytków picia kawy. W 1511 roku namiestnik egipskiego sułtana zaordynował zamknięcie wszystkich pijalni kawy w Mekce, gdyż jego wielki reformatorski zapał był szczególnie pogardzany przez towarzystwo pijące kawę. Zamknięcie kawiarni zostało jednak wkrótce potem odwołane przez samego sułtana.
Bez względu na tymczasowy „polityczny” zakaz picia kawy w Arabii, w roku 1517 Turcy przyjęli na następne 100 lat rolę popularyzatorów tego pobudzającego napoju, który stał się wśród nich znany pod nazwą „kahve”. W związku z rozszerzaniem się mocarstwa osmańskiego, do którego w szczytowym okresie należały Syria, Jemen, Egipt oraz południowo-wschodnia Europa, wszędzie tam powstawały publiczne kawiarnie, w których można było się delektować smakiem wybornej kawy.
Kawa dociera do Europy
W 1554 roku Haki z Aleppo oraz Dżems z Damaszku założyli w ówczesnej tureckiej stolicy Konstantynopolu (dzisiejszym Istambule) pierwszą kawiarnię w Europie. Z biegiem czasu podróżni zanosili wieść o niezwykłym nowym napoju w głąb kontynentu europejskiego.
Lekarz z Augsburga, Leonhart Rauwolf, który w latach 1573-1576 podróżował po Bliskim Wschodzie, w roku 1582 spisał kronikę swojej wyprawy, w której jako pierwszy Europejczyk szczegółowo opisał sposoby podawania i składniki naparu z owoców kawowca.
W 1592 roku włoski lekarz i botanik Prosper Alpinus stworzył, po wieloletnich podróżach po Egipcie, dzieło z pierwszymi szczegółowymi opisami i rysunkami kawowca i jego owocu.
Na początku XVII wieku do Europy dotarły pierwsze, początkowo bardzo skromne jeśli chodzi o ilość dostawy kawy. W szczególności miasta portowe i handlowe, takie jak Wenecja, Londyn, Marsylia, Amsterdam, Brema czy Hamburg, stały się pierwszymi europejskimi ośrodkami przeładunku i spożycia kawy.
Od około 1650 roku można mówić o ożywionym handlu ziarnami kawy. Jako wyjątkową datę w historii kawy należy wymienić rok 1683, kiedy to zapasy kawy pozostawione przez bezskutecznie oblegających Wiedeń Turków stały się zaczątkiem wiedeńskiej kultury picia kawy.
Otwarcia kawiarni w Europie
- 1645 Wenecja
- 1650 Oksford
- 1652 Londyn
- 1659 Marsylia
- 1663 Amsterdam
- 1672 Paryż
- 1673 Brema
- 1677 Hamburg
- 1683 Wiedeń
- 1696 Norymberga
- 1697 Würzburg
- 1704 Monachium
- 1721 Berlin
Kawa jako towar kolonialny
W XVI wieku uprawa kawy pozostawała wyłącznie w rękach Arabów, a zapotrzebowanie na nią pokrywały całkowicie ziarna pochodzące z południowego Jemenu. Arabscy plantatorzy i kupcy, którzy znali wartość swojego „zielonego złota” (niepalonych ziaren kawy), strzegli tajników uprawy kawy niczym tajemnicy o wadze państwowej.
Plantacje oraz zasiewy rozmnażające były ściśle nadzorowane, a ziarna przeznaczone na sprzedaż dodatkowo oblewane wrzątkiem w celu osłabienia ich zdolności kiełkowania.
Jednak wobec ciągle rosnącego popytu na kawę było jedynie kwestią czasu, kiedy pierwsze rośliny tego gatunku wydostaną się poza granice swojej ojczyzny.
W XVII wieku wszystkie mocarstwa kolonialne oprócz Francji weszły w posiadanie sadzonek kawy lub kiełkujących ziaren. Mimo przodownictwa Hiszpanii i Portugalii w pierwszej fazie kolonizacji to głównie Holandia przyczyniła się do rozprzestrzenienia kawy.
W roku 1602 Holendrzy utworzyli Kompanię Wschodnioindyjską, a w roku 1621 Zachodnioindyjską, aby rozszerzać zasięg handlu kawą na wszystkie kontynenty. Już w roku 1648 Holendrzy przywieźli do Cejlonu wyhodowany w Amsterdamie krzew kawy, a później systematycznie zakładali uprawy kawy na Jawie, Sumatrze, Bali, Timorze i Celebes.
W XVIII wieku kawa została rozprowadzona przez kolonizatorów niemal na całym świecie do tych miejsc, które nadawały się pod jej uprawę. Francja i Anglia szczególnie aktywnie uczestniczyły w rozpowszechnieniu uprawy kawy w Ameryce Łacińskiej. Podczas gdy dla krajów z tego obszaru kolonizacja oznaczała początek smutnego rozdziału ich historii, zachodnim potęgom handlowym zapewniła ogromne zyski.
Kawa przedmiotem światowego handlu
W połowie XIX wieku kawa stała się w wielu krajach narodowym trunkiem, a jej znaczenie jako towaru handlowego błyskawicznie wzrosło. Podczas gdy w roku 1850 zapotrzebowanie na kawę wynosiło globalnie 300 tys. ton, to już po roku 1900 przekroczyło 1 mln ton. Dziś światowa produkcja kawy wynosi 6,9 mln ton, a kawa jako towar jest zaraz po ropie naftowej najważniejszym towarem na świecie.
Wzrost znaczenia kawy w światowym handlu powodował coraz większe problemy krajów dostarczających kawę, których gospodarki opierają się w głównej mierze na jej produkcji. Zniszczenie zbiorów lub spadek cen spowodowany klęską urodzaju mogą doprowadzić dane państwo na skraj bankructwa.
Z tego powodu w wielu krajach, w których uprawiana jest kawa, w latach sześćdziesiątych XX wieku niszczono nadwyżki kawy, tak aby utrzymać ceny na stałym poziomie. W celu uregulowania cen rynkowych 50 państw produkujących kawę i 26 państw konsumenckich w 1962 roku podpisało międzynarodową umowę handlową. Od tamtej pory ustalona wielkość produkcji kawy gwarantuje krajom-producentom określony udział w rynku światowym, krajom-konsumentom natomiast stale korzystne ceny importowanej kawy. Mimo to międzynarodowy obrót kawą jest nadal polem działań spekulantów, którzy przykładowo wprowadzają do obiegu nieprawdziwe informacje, próbując manipulować prognozami cen i zysku na swoją korzyść.
